Alternativne sankcije i mere predstavljaju drugačiji vid sankcionisanja prestupnika od najčešće primenjivanog modela kaznenog prava. Dakle, ovde sama reč „alternativno“ implicira primenu druge opcije u odnosu na ono što je primarno propisano zakonom. To je bila prvobitna ideja za njihovo uvođenje u krivičnopravni sistem, međutim tokom primene pojedina zakonodavstva su uvidela pozitivna dejstva ovakvog načina sankcionisanja i počela da ih primenjuju i kao primarne sankcije.

Današnji krivičnopravni sistemi različito gledaju na alternativno sankcionisanje, te možemo naći različite raspodele primene vrsta sankcija među državama. Recimo, sa sigurnošću možemo pohvaliti skandinavske države za izvršenje alternativnih sankcija jer je njihova primena veća nego primena kazne zatvora. Dok sa druge strane, možemo istaći i negativan primer naše države gde ove sankcije skoro da ne prelaze udeo od 10% u presuđenom kriminalitetu na godišnjem nivou.

Analizom podataka o nacionalnom presuđenom kriminalitetu i istraživačkim radom na terenu u pojedinim sredinama gde se ove sankcije izvršavaju, došli smo do zaključka da ovaj sistem sankcionisanja nije ispunio svoju svrhu. Naime, nije bilo dovoljno stvoriti zakonski osnov za izricanje ovih sankcija, ako sistem koji ih izriče i izvršava nije dobro organizovan. Neretko se u pravosudnoj praksi možemo sresti sa odlukama odnosno izricanjem alternativnih sankcija i mera prestupnicima kojima to nije primereno. Tu u prvom redu mislimo na višestruke povratnike, zatim prestupnike koji su dugi niz godina proveli u zatvorima, zavisnike od opojnih droga, prestupnike koji se više godina zadržavaju u pritvoru (ili kućnom pritvoru)…

Dakle, ispunjenje svrhe primene alternativnih sankcija i mera postiže se dobrom (pravosudnom) procenom za kog prestupnika su adekvatne. Ističemo da se one ne trebaju nužno izricati prestupniku iako postoji ispunjenost zakonom propisanih uslova, jer je bitna i procena ličnosti prestupnika, okolnosti njegovog života i socijalnog okruženja, težina izvršenog krivičnog dela, kriminalna istorija, procena uticaja takve sankcije na prestupnika, ali i mogućnost njenog izvršenja. Dakle, ukoliko je ova procena dobro izvršena i uz saradnju i mišljenje poverenika o tome, može se očekivati veća uspešnost i efekat izvršenja sankcije ili mere.

Kako bi istakli pozitivna dejstva alternativnih sankcija i mera, uvek ćemo se prvo obavezati da ih uporedimo sa kaznom zatvora. To su sankcije i mere koje se izvršavaju u zajednici, dakle u okruženju u kom prestupnik živi, a ne u izolovanoj (zatvorskoj) sredini. Ova činjenica već govori mnogo: prestupnik boravi u svom porodičnom okruženju, u svojoj kući, nastavlja da ostvaruje socijalne kontakte, ima mogućnost da nastavi svoje školovanje ili radno angažovanje čime se pruža šansa za ekonomsku zaradu.

I da ne bi sve ovo bilo previše slobodno, pa da se pitamo u čemu se ogleda sankcija, ipak ograničenja postoje. Prestupnik može biti ograničen u slobodi kretanja, može biti pod kontrolom elektronskog nadzora, može imati obavezu lečenja ili pohađanja tretmana, ali i ograničenja u svojim mogućnostima i pravima koja se procenjuju u skladu sa propisima. Takođe, može imati obavezu dobrovoljnog radnog angažovanja u korist društvene zajednice, različite vrste zabrana u smislu pristupa određenim prostorima, objektima ili licima.

Ipak, ove sankcije i mere pored toga pružaju i izuzetnu psihološku prednost. Ova prednost je naročito bitna za primarne prestupnike, lica koji su situacioni učinioci krivičnih dela, za učinioce „lakših“ krivičnih dela, starija lica koji se prvi put susreću sa krivičnopravnim sistemom. Naime, izbegavanjem negativnog uticaja zatvorskog okruženja, kriminalne infekcije, zatvorskih deprivacija,  zatvorskog iskustva i stigmatizacije može se sačuvati mentalno zdravlje prestupnika odnosno ono se neće dodatno narušiti uticajem ovih negativnih faktora. Očuvanje mentalnog ali i fizičkog zdravlja prestupnika je svakako veće u prirodnoj sredini u kojoj živi jer se narušava samo određeni nivo kvaliteta života, što nije slučaj sa izvršenjem kazne u zatvoru.

Takođe, kako kršenje propisanih obaveza utvrđenih primenom alternativnog načina sankcionisanja najčešće ima za pretnju kaznu zatvora, može se smatrati da je to glavni razlog zašto prestupnici rado prihvataju alternativne sankcije i mere. Dakle, u prirodi čoveka je težnja da izbegne izolaciju.

Ako govorimo o potrebi za resocijalizacijom koja se ističe kao krajnja svrha izvršenja krivičnih sankcija, onda ove sankcije i mere imaju bolje dejstvo na pojedine prestupnike. Njihovom primenom, naročito tretmana koji bi prestupnik pohađao kao obavezu, uticalo bi se na promenu njegovog odnosa ka kriminalu. Uticalo bi se i na razvoj pozitivnog odnosa ka svojoj sredini i zajednici, odgovornijem odnosu prema socijalnim normama i razvoju lične odgovornosti za svoje ponašanje. Cilj bi bio da prestupnik ne ponovi krivično delo, a svrha primene sankcije se vidi u primeni prema prestupnicima kod kojih još uvek nije razvijena kriminalna struktura ličnosti. Takve osobe bi bile bolje adaptirane u socijalnoj sredini, nestigmatizovane i sa većom šansom za život izvan kriminala.

I na svetskom i na nacionalnom nivou evidentno je postojanje prenaseljenosti zatvora, što je dodatan teret kako za prestupnika tako i za državu. Primenom ovih sankcija i mera rasterećuje se zatvorski kapacitet naročito kada su u pitanju kratkotrajne kazne zatvora npr. do godinu dana, ali se štedi i državni budžet. Prestupnik je u svojoj kući i troši svoj novac, a naša država tada ne bi morala da izdvaja dnevno čak i do dvadeset eura za svako zatvoreno lice.

I na kraju možemo reći da se primenom alternativnih sankcija i mera najviše štite osnovna prava i sloboda prestupnika, štiti se porodica kao jedinica društva i najmanje se zadire u privatnost života i dostojanstvo čoveka.

_____________

Autorski tekst je nastao kao rezultat dela istraživačkog rada objavljenog u monografiji autora „Vanzavodske krivične sankcije i mere, kaznena reakcija, stanje i praksa izvršenja“, 2019, u izdanju Odbora za ljudska prava Valjevo.

Autorka Aleksandra Spasojević, dipl.psiholog-master

Saradnica Odbora za ljudska prava Valjevo