Rad u javnom interesu je specifičan oblik vanzavodskog sankcionisanja prestupnika. U zakonodavstvima država se primenjuje kao samostalna sankcija ili kao zamena kazne zatvora ili novčane kazne. Domaće zakonodavstvo ga prepoznaje i kao krivičnu ali i kao prekršajnu sankciju. Međutim, ni u jednom obliku se ne primenjuje dovoljno jer čini oko 1% izrečenih sankcija godišnje.
Definisan je kao svaki društveno koristan rad kojim se ne vređa ljudsko dostojanstvo uz pristanak prestupnika i koji se ne vrši sa ciljem sticanja dobiti (besplatan je), (član 52. st. 2. KZ). To je svaki oblik rada u korist zajednice za koji se ne dobija novac i koji je lično prihvaćen da se izvrši od strane prestupnika. Kako se ne bi ugrožavalo lično dostojanstvo i kako bi se sprečila mogućnost pojave prinudnog rada neophodan je obavezan pristanak okrivljenog za izricanje ove kazne (član 52. st. 4. KZ). Ovo je jedina sankcija u domaćem krivičnom zakonodavstvu za koju je propisana potreba pristanka okrivljenog lica, a da istovremeno nije propisana u prekršajnom zakonodavstvu.
Pored navedenog, sud mora voditi računa i o svrsi kažnjavnja, o vrsti učinjenog krivičnog dela, ličnosti učinioca, kao i njegovoj spremnosti da obavlja rad u javnom interesu (član 52. st. 4. KZ).
Smatra se da se primenom ove kazne može uticati na prestupnika da ne ponovi krivično ili prekršajno delo, da će se uticati na njegov odnos prema kršenju zakona, poboljšati odnos prema zajednici i povećati odgovornost za svoje ponašanje. Dakle, ova kazna bi trebala da ima najveći resocijalizacijski efekat naročito uzimajući u obzir da se prestupnik ne izdvaja iz svog prirodnog okruženja. U isto vreme se vrši i kažnjavanje za neadekvatno ponašanje jer ograničavamo slobodu kretanja prestupnika odnosno okupira se njegovo slobodno vreme izvestan broj sati, a on vraća dug svojoj zajednici besplatnim radom. Zbog toga i možemo reći da ova kazna sadrži i represivnu i reparativnu komponentu.
Rad u javnom interesu ne može biti kraći od šezdeset časova ni duži od trista šezdeset časova, a za vreme ni kraće od jedan ni duže od šest meseci, pri čemu ne sme trajati više od šezdeset časova u toku jednog meseca (član 52. st. 3. KZ). U zavisnosti od odluke suda broj sati u izršenju se organizuje tako da ne ugrožava postojeće zaposlenje ili školovanje, kao ni porodične obaveze. Dakle, poverenik zajedno sa prestupnikom pravi plan izvršenja a u skladu sa načinom funkcionisanja ustanove u kojoj se kazna izvršava. Pozitivniji uticaj na uspešnost izvršenja ima i mogućnost rada ustanove u više smena: pre podne, popodne i vikendom.
Opis posla odnosno radnog angažovanja zavisi od ustanove u kojoj se izvršava. To su ustanove koje se bave ekološkim ili komunalnim poslovima ili socijalnim, društvenim i humanitarnim radom: javno-komunalna preduzeća, Crveni krst, biblioteke, domovi zdravlja, bolnice, domovi kulture, mesne zajednice, pojedine ustanove socijalne zaštite. Radno angažovanje može biti: u održavanju zelenih površina, gradskih rasadnika cveća, čistoće na ulicama, sporstkih hala, parkova, groblja, zatim u rečikliranju sekundarnih sirovina, plastične ambalaže, kartona, pomoćni poslovi u okviru održavanja fasada, krečenja grafita, zatim u okviru azila za životinje, zdravstvenih i socijalnih ustanova i organizacije Crvenog krsta.
Možemo reći da se primenom ove kazne postiže maksimalna individualizacija sankcionisanja. Njenom primenom se izbegava kazna zatvora i izvršava se u zajednici u kojoj prestupnik živi. Dakle, bitna je procena adekvatnosti primene ove kazne za prestupnika kom se izriče. Ova kazna bi postizala svoju najbolju svrhu kod primarnih i situacionih prestupnika, kod mladih lica koja su učestvovala u narušavanju javnog reda i mira ili uništavala imovinu zajednice, zatim kod starih lica koji su se prvi put susreli sa krivičnopravnim sistemom. Da bi se ova kazna više primenjivala, smatramo da je bitno povećati njenu afirmaciju na nivou opšte javnosti jer se neretko dešava da su prestupnici ti koji prvi predažu sudu izvršenje kazne na ovaj način.
Na kraju, moramo napomenuti da u drugim državama postoji mnogo veća zastupljenost kazne rada u javnom interesu, kao i pozitivna praksa njene primene u kombinaciji sa drugim vanzavodskim sankcijama, dok se u nekim državama izriče i bez pristanka okrivljenog lica (Sjedinjene Američke Države).
Odbor za ljudska prava Valjevo
Aleksandra Spasojević
dipl. psiholog-master